Rize’nin
Halk Oyunları
İnsanın duygu ve heyecanını yansıtan ve düzenli hareket ihtiyacını karşılayan sese ve harekete dayanan eserler ,musiki ve halk oyunlarıdır.
HORON :
Rize'de halkoyunları denince akla hemen "Hora" ile aynı kökten olan "horon" gelir. Horon Rize'nin bütün yörelerinde,oyuncuların birbirine tutunarak oynadıkları ortak bir kültür ürünüdür.
Bölgede aletsiz olarak icra edilen musiki; "Atma türkü" ve "Selim Sayma", "Kadıbağı"nda görülür. Bunlardan türkü; kendi havası içinde, bestelenmiş gibi, koro halinde söylenir. Kadıbağında sadece erkekler atma türkü söylerken, horonlarda kadınlar da türkü söyler. Birlikte oynanan horonlarda kız ve erkekler karşı karşıya geçerek birbirlerine türkü atarlar.
Horonun melodi yapısı; basit ve yeknesak olmakla beraber,içe sığmaz bir ruhun belirtilerini taşıması,izleyenleri etkiler.Horonun son derece hareketli ve canlı oluşu ;yöre insanın mücadeleli bir yaşam tarzının özelliklerini yansıtır.
Oyunlarda;Karadeniz, yöresi insanlarının tüm özelliklerini görmek mümkündür. İnsanların doğayla olan yaşam mücadelesi ,çalışkanlığı ve aceleciliği anlatılır.
Horon, Rize merkezi ve civarı sahil kesimler;İyidere,Derepazarı,Çayeli ve İkizdere'nin sahile yakın bölgelerinde kemençe ile oynanırken yüksek kesimlerde özellikle Hemşin de tulumla oynanır. Diğer birçok yerde ise hem tulum hem de kemençe ile horon oynanır. Horon, kemence,tulum, zurna, kaval ın yanı sıra mızıka ve akordiyon eşliğinde de oynanır.
Düğün,nişan,eğratluk,harman,asker uğurlama günleri horon oynamak için bir bahane olur.
Horon genellikle bayramlarda, düğünlerde, Yaylalarda, festivallerde oynandığı gibi gurbette Hemşin Kültürünü yaşatmak amacıyla kurulan derneklerin düzenlemiş olduğu gece ve gezi gibi organizelerde de coşku içerisinde saatlerce oynanır.Tulumla horunun Hemşinlinin gönlünde ayrı bir yeri vardır
Horon oynayan kişilerin sayısında sınırlama yoktur. Sayıyı,horonun oynandığı mekan (evler ve yakınındaki düzlük alanları genişliği ) belirler.
Horonlar genellikle çember (çikli) oluşturularak veya "kadıbağı" yapılarak oynanır.
Horon'un başındaki kişiye horon başı / horon çeken derler.
Horon oynanırken;"Dik oyna dik,al aşağı al, şaşma beri bak, yürü yürü, al geri al, yaylan yaylan, at belini at, kalk oyna, savuş savuş, gel içeri seslen, geldim, beraber seslen, canlı, yaşşa tulum, ses ver canlı, enişteee." gibi sözlerle uyarmalar yapılır.
Horon da vücudun titretilmesi, diz kırma, sağa sola açılma, ellerin aşağıya yukarı indirilip,kaldırılması, ayakların yere vurulması gibi figürler önemlidir. Oyunlardaki hareketlilik, çeviklik ve müzik ; ulusal ve uluslararası çevrelerin ilgisini çekmektedir.
Horonlar,erkeklerin ve kadınların farklı oynayışlarına göre çeşitli adlar alır.
Kadınlar tarafından oynananlar,kız- kadın horonu ve sallama gibi isimler alır. Bunlar erkek oyunlarından daha yumuşak olan ve çömelme figürüne yer verilmeden oynanan horonlardır.
Karma; yakın akraba kadın ve erkekler birlikte çömelmeden oynanan horonlar;rahat horon, alaca horon gibi.
Rize'de oynanan horonlardan bazıları şunlardır : Hemşin,Rize,Yüksek Hemşin, Topaloðlu, Mehmetine, Rize Kız Horonu, Hemşin İki Ayak, Rize İki Ayak, Çinçiva, Papilat, Rize Sıksarayı,Sallama, Siya Siya,Atlama,Karadere, Bıçak Oyunu,Rahat Horon ve Alaca Horon.
Horon son zamanlarda düğün salonlarında oynanır oldu artık köy meydanlarında avlularda oynanan horonlar ne yazık ki nostalji olma yolunda.
Horon uzun süreli bir oyun olduğu için daha ziyade kemençe ve tulum zurna eşliğinde oynanır. Kemençe yaylı, tulum ya da tulum zurna nefesli birer sazdır; Her iki saz horona eşlik etme yanında , yalnızca musiki dinlemek amacıyla da kullanılır.
Kemençe, tulum ya da tulum zurna, nav ,kabak zurnası akordiyon ve mızıka bölgenin geleneksel musiki aletlerini oluşturur.
Çamlıhemşin’ de horon ;tulum eşliğinde daire şeklinde oyuncuların el ele tutuşması suretiyle oynanır. Horonu yönetene horoncu denir. Tulum nağmeleri horoncunun komutuyla figür değişikliği yapılarak horon saatlerce devam eder.
İnsan doğduğu yere benzer sözünden de anlaşılacağı gibi engebeli coğrafi yapı üzerinde kurulan Çamlıhemşin’in insanlarının oynadığı horonda engebeli arazide, gür ormanlıklarda, dağ zirvelerinde mücadele etmekte olan insanlar hareketliliğini görmek mümkündür. Kalabalık topluluk tarafından oynanan horon bazen tulum olmadığı zaman nav’la bazen çubuyla bazen de oyuncuların çifter çifter karşılıklı söyledikleri türkülerle oynanır.Bölgede oynanan oyunlar tulumun çıkarttığı nağmeler doğrultusunda farklı figürlerde devam eder. Her oyunun kendine özgü melodisi ve figürü vardır.
Oynanan oyunlar; kimi görülen yere, kimide oynatanın ismine göre adlandırılır.
Oynanan oyunlar 32 ayrı ahenk ve figürde olup başlıcaları; Rize, Hemşin, Yüksekhemşin, Papilat, Memetina, Bakos, Çayışka, Aleka, Sırtlı, Mahmut oğlu, Gant Hevrek, Hamlakit, Yali, Çano gibi oyunlardır.
Oynanan oyunlar figür ve melodi olara ilk dinleyenler ve seyredenler açısından birbirinin aynı gibi görünsede aradaki farklılık folklor uzmanlarınca bariz bir şekilde hissedilir.
Hemşin'in kendine özgü giyim tarzıda dikkat çekicidir. Şar ve kenarları işlemeli şifondan oluşan baş örtüsü folklorik kıyafeti tamamlamaktadır.Folklor kıyafeti olarak çarık,ikitelli çorap, bele bağlana horasan kuşağı ve kadifeden dikilmiş bir elbise. Günümüzde modern kıyafet giyinen yöre halkı şar ve şifonla baş örtünerek Hemşin e özgü geleneği yaşatıyorlar.
Tulum:
Kafkasya'dan Türkiye'ye geldiği söylenir. Tulumla oynanan oyunlar daha ziyade Hemşin yöresinde gelişmiştir. Tulum eşliğinde oynanan,20 veya daha fazla kişili oyunlarda, oyunu idare eden bir kişi vardır. Genellikle yol havalarında ve düğünlerde çalınan bu yöresel alete, bazı yörelerimizde Gada denilmektedir. Bu gün coşkulu şenliklerin tümünde çalınmaktadır.
Tulum; Keçi yavrusunun derisinden yapılır. Oğlak derisi, bütün olarak çıkarıldıktan sonra hasır denilen ilaçlama ve kurutma işlemlerine tabi tutulur. Ayaklar son kısımsından kesilir. Ön ayaklardan birine tahta boru-lülük arka ayaklardan birine de Çalgı kısmı nav bağlanır. Böylece tulum dediğimiz çalgı meydana gelir.
Lülük’ten üfleyip tulum şişirilir. Üflenen hava geri kaçmasın diye tulumcu lülüğün ağzını dili ile kapatır. (son zamanlarda lülük ağzına konan bilye sayesinde tulumcular türkü dahi söyleyebiliyorlar) Sıkışan hava mecburen nav içinde bulunan çimon / çilbu denilen ses veren kamış borulara hücum eder ve ses çıkararak dışarı çıkar.
Ekseriyetle çıbu’lar; yan yüzeylerinden 5 delikli olup bu delikler Nav’ın üst yüzüne yani tulumcunun parmaklarını oynatacağı bölüme bir çift olarak yerleştirilir.Çimon /çibular, nav içinde ikiden fazlada olabilir. Her birinin sesi tulumcunun ustalığına göre ayarlanır.
Nav:
Nefesli bir saz olup,Orta Anadolu'nun kavalı karşılığıdır.Ancak daha kısadır;yanık, dertli, içli bir musiki havası yansıtır.Özellikle tepelerde, ağaçlıklarda çalındığı zaman meydana getirdiği yansımalar dokunaklı bir nitelik taşır.
Kaval dan daha sert ses çıkardığı için navla horon oynanabilir.Ancak uzun süre nefes vermenin , çalanı yorması nedeniyle kemençe ve tulum zurna tercih edilir.
Nav, farsça'da içi oyulmuş odun manasında olup, bu tabiri Oğuzlarında kullandığı bilinmektedir. Nav; "L"biçiminde şimşir veya dut ağacının içi oyularak hazırlanır.
Navın İçine, tulumun ses getiren bölümünü teşkil eden; çimon / çilbu (zurna) adı verilen, kurumuş ince kamış dalından,7-8 cm .uzunluğunda, aynı örnekte yapılmış, eşit sesli, iki adet düdük yerleştirilir.
Genelde çibu’lar; yan yüzeylerinden üçte bir kadarı üste kalması şartıyla ikişer santim aralı 5 delikli olup, bu delikler Nav’ın üst yüzüne, parmakların oynatıldığı bölüme bir çift olarak yerleştirilir.
Çıkan sesler birbiri ile tam manasıyla uyumlu olmayabilir. Her birinin sesi tulumcunun ustalığına göre ayarlanır.
Tuluma doldurulan hava sıkıştırıldığında, hava ses veren kamış borulara hücum eder ve ses çıkararak dışarı çıkar.
Kemençe:
Fransızların pochette, İngilizlerin kit adlı yaylı çalgısıyla akraba olan kemençenin; oralardan mı geldiği yoksa buradan mı oralara gittiği belirlenememiştir.
Rize Kemençesi;50-60 cm boyunda olup, Baş, boyun ve gövde kısımlarından oluşur.
Baş; 9 cm büyüklüğünde bir kalp şeklini andırır ve kemençenin en üst bölümü teşkil eder. Baş üzerinde, kemençenin üç telinde ayrı ayrı akort edecek burgular vardır. Burgulara halk dilinde kulak denilir. Tellerin geçtiği yere de tel yeri denir.
Boyun / Sap: 9-10 cm olup, kemençenin elle tutulan bölümüdür.
Gövde / Tekne: Sap / boyunla birleştiği yerde 5-6 cm olan gövdenin genişliği, alt kısma doğru artar. En geniş yer 8 cm dir. Teknenin iki yan tarafında bulunan dört delik, sesin çıkmasını temin eder.
Teller: kemençede bulunan; Zil, Sağır ve Bom adlı üç tel, kapak denilen kısmın üzerinden geçer. Tellerin üzerinden geçtiği deliklere kaşlar denir. İki kaş arasında tellerin düzgün biçimde durmasını sağlayan eşek adlı bir parça vardır.
Kurbağa: Tellerin sicimle bağlandığı bölüme kurbağa veya akrep denir.
Yay / Sayta: Kurşun kalem den daha kalın yaklaşık kemençe boyu uzunluğunda çubuğun, uç kısımlarına, istenilen sayıda hayvan kılının (genelde atkuyruğu kullanılır ) bağlanması ile oluşur. Saytanın, kemence tellerine sürülmesi ile kemençeden sesin çıkması sağlanır. Sesin iyi çıkması için saytanın tellerine reçine sürülür.
Kemencenin çalınıması: Kemençe sol elle , sapından havada tutulur ve aynı elin parmaklarıyla tellere basılarak, istenen sesler bulunur. Bir tel üstünde melodi çalınırken yay bu telin yanındaki tele de sürülür.
Kemençe yapımı; Kemençe kurutulmuş erik veya dut ağacından yapılır. Kemençe yapılacak ağaç; uygun büyüklükte kesilip, prizma haline getirilir. Çizime göre dış kasnak şekillendirildikten sonra, özel aletlerle, çevre / et kalınlığı 0,5 cm olacak şekilde ağacın içi oyulur. En son rötuştan sonra zımpara çekilir. Kapak tahtası çam ağacından, İyice inceltilerek, hazırlanır. Kapak üzerinde köprü yeri işaretlenir. Gövdenin her iki yanına 1-1,5 cm ara ile ince delikler açılır ve orta kısmına yakın bir yere, kapağı destekleyen, ince bir direk yerleştirilir.Kapak yapıştırıldıktan sonra kemençe cilalanır. Tel bağlama yeri, köprü ve germe tıpaları konarak üç tel takılır. Akordu yapılarak, kemençe çalmaya hazır hale getirilir
Kabak zurnası :
Kabak yaprağının kesilmesi, sapında delikler açılması suretiyle meydana getirilir.
Kabak zurnası çocuklar tarafından yapılır ve kullanılır; çocuklara özgü bir musiki aletidir.
